Avukatlık pratiğinde veya herhangi bir konuda hazırladığımız yazılarda kullandığımız hukuk kitaplarından yararlanırken, içeriğindeki bilgilere daha rahat ulaşabilmek açısından aşağıdaki hususlara dikkat ediyor ve çevremize de bunları öneriyoruz:
Öncelikle, kitabın “içindekiler” kısmına baştan sona bir göz atılması uygun olacaktır. Bu uygulama, kitabın değindiği konulardan fikir sahibi olmak açısından son derece yararlı sonuçlar doğuruyor. Aradığımız bilginin kitapta olup olmadığı konusundaki ilk fikrimiz böylelikle oluşuyor.
İçindekiler kısmını incelerken dikkat ettiğimiz hususların başında, kitabın değindiği kavramların neler olduğu konusunda fikir edinmek geliyor. Sözlük anlamıyla “kavram” Bir nesnenin veya düşüncenin zihindeki soyut ve genel tasarımıdır. Dolayısı ile herhangi bir düşüncenin veya konunun ortaya konulması sırasında, kavramlardan yararlanılmaktadır. Hukuki bilgiler de çeşitli kavramların kullanılması suretiyle aktarılmaktadır. Aradığınız konuyla ilgili kavramlara ulaştığınızda, bilgiye de ulaşmış olursunuz.
Bazı kitaplar (ki biz onları “kolay kullanılan” kitaplar olarak değerlendiriyoruz), sonlarında çeşitli indekslerle basılır. Bunlar çoğunlukla kavram indeksi ve madde indeksi şeklinde sıralanır. Kullanım şekilleri de kısaca şöyledir:
Aşağıda görsel desteği ile açıkladığımız gibi kavram indeksleri, kitabın içeriğinde değinilen temel kavramların hangi sayfalarda olduğunu göstermek için hazırlanır. Böylece aranan kavrama (ki bazen “anahtar kelime” olarak da adlandırıldığını görebilirsiniz) ilişkin açıklamalara kolayca ulaşmak mümkün olur.
Yaygın kullanımlarını değerlendirecek olursak: Kavram indeksleri, alfabetik olarak hazırlanır.
Her bir ana kavram, ilk harfi büyük olarak yazılarak sıralanır.
Eğer ana kavram, başka yan/alt kavramlar ile ilişkilendiriliyor ise, o durumda yan/alt kavramlar, ana kavramın altında yer alacak şekilde ve biraz girintili olarak yazılır. Bu yazım şeklinde ana kavram tekrar edilmez. Ana kavramı ifade edecek şekilde bir tek çizgi (“tire işareti“) konulur. Eğer bu uygulama daha yan/alt kavramları da içerecek şekilde yapılacak ise, o zaman her bir tire işareti, yerine geçtiği kavramı ifade edecek şekilde okunur.
Kavramların yanlarında yer alan numaralar çoğunlukla sayfa numaralarıdır. Böylece aranan kavrama ilişkin bilgiye, ilgili sayfaya göz atarak ulaşmak kolaylaşır.
Örneğin bir eşya hukuku kitabında aradığımız kavramın “hapis hakkı” olduğunu varsayalım. İlk bakacağımız yer olan kavram indeksinin “alfabetik” olarak dizildiğini bildiğimize göre, indekste bakacağımız yer H harfiyle başlayan kavramların olduğu bölümdür.
Sıkça karşılaşılan kavram indeksi örneği
Yan taraftaki (daha net tarif edebilmek amacıyla farklı renkler kullanarak hazırladığımız) örneği, yukarıdaki bilgilerimize uyguladığımızda da görmekte olduğumuz gibi:
Ancak bazı kitaplar, “paragraflar” hâlinde yazılır. Tipografik olarak da “§” işareti ile gösterilir. Çoğunlukla Alman hukuk yazınının etkisindeki yazarlarımızca kullanılan bu işaret, her bir konuyu, maddeyi veya yazıların değişik bölümlerini/paragraflarını birbirinden ayırmak için kullanılmaktadır.
Her bölümdeki paragraf, yazarı tarafından ayrıca numaralandırılır. Bu gibi kitaplarda, her kavramın yanında yine tire işareti ile ayrılmış birden fazla numara görülebilir.
Böyle bir kitap örneğini aktarmak için (yine yukarıdaki gibi kavramı vurgulamak için kırmızı, paragraf numarasını vurgulamak için mavi, bendi ifade etmek için kullandığımız yeşil renk kullanarak) tasarladığımız yandaki görseli yorumlayacak olursak:
Paragraflar hâlinde yazılmış bir kitapta karşılaşılabilecek kavram indeksi örneği
Hapis hakkı kavramının, kitabın 18’nci paragrafında (yani § 18 işaretiyle gösterilen kısmında) incelenmeye başladığı,
Hapis hakkı kavramına, kitabın 18’nci paragrafının, ikinci;
Hapis hakkının hükümlerine üçüncü,
Hapis Hakkının sona ermesine ise yedinci bendinde değinilmiş olduğunu anlarız.
Dikkatinizi çekmiş olacağı gibi, bu tür basılmış hukuk kitaplarında, kavram indekslerinde ayrıca sayfa numaralarına yer verilmemektedir. Bunun için bu tür hukuk kitaplarının başında yer alan “içindekiler” kısımlarının kullanılması gerekmektedir.
Daha da kullanılışlı kitap veya dergilerde ise ayrıca bir de yanda örnek görseline yer verdiğimiz madde indeksleri de yer alır. Bu indeks, kitapta (veya dergide) değinilen mevzuat hükümlerinin hangi sayfalarda yer aldığı konusunda bilgi verir.
Madde indeksleri temel olarak üç şekilde hazırlanır:Bunlardan ilki, çoğunlukla ders kitaplarında kullanılan “dersin temel kanununun” en başta yer aldığı, sonraki kanunlara ise çoğunlukla “alfabetik” sıra ile yer verilen indekstir. Örneğin madde indeksi de olan bir icra iflas hukuku ders kitabını incelerken, İcra ve İflas Kanununa ilişkin maddelerin, indeksin en önünde yer aldığını görürüz. Çünkü kitap, temel olarak İcra ve İflas Kanununda düzenlenen hususları anlatmak için yazılmıştır. Dolayısı ile değindiği kavramlar ve kullandığı maddeler itibariyle en yoğun şekilde kullandığı Kanun da İcra ve İflas Kanunudur. Aynı örnek, diğer ders kitapları için de geçerlidir.
İkincisi genel olarak kanunların isimleri dikkate alınarak hazırlanan alfabetik dizinlerdir. Bu tür indeksler, daha çok birden fazla mevzuat hükmüne değinen genel eserlerde kullanılır. Bu konuda dikkat çekmek istediğimiz husus, bazı kaynaklarda, kanunların isimlerinin “aynen” aktarılmadığına da şahit olmak mümkün olabileceğidir. Yani kitapta indeksin nasıl hazırlandığına ilişkin bir açıklama varsa, onun dikkate alınması gerektiğidir. Örneğin 743 sayılı ve yaygın kullanımıyla “Medeni Kanun” olarak bilinen Kanunun adı aslında “Türk Kanunu Medenisi”dir. Onu yürürlükten kaldıran 4721 sayılı Kanun’un ismi ise “Türk Medeni Kanunu”dur. Dolayısı ile Kanunun olması gereken sıra “T” harfi ile başlayan bölümdür. Ancak bunun gibi temel kanunlarda, indekslerin yaygın kullanımların dikkate alınması suretiyle hazırlanabildiği de görülür. Örneğin resmi bir yayın olan Yargıtay Kararları Dergisinin Aralık 2015 sayısının 2745’nci sayfasına bakacak olursanız, “Maddelere Göre Arama Dizini”nde her iki Kanunun da aynı şekilde ve “Medeni Kanun” olarak ifade edildiğini görebilirsiniz. Aslında iki ayrı Kanun ile ilgili hususların, “T” harfi ile başlayan bölümde yer alması gerekirken, “M” harfi ile başlayan bölümde olduğunu görürsünüz. Bu konu şeklen önemsiz gibi görünebilir. Ancak ilerleyen yazılarımızda “kavramların doğru ve yerinde kullanılmasının” önemine değinirken de ifade edeceğimiz gibi, kitabın veya derginin kullanımını aksatan sonuçlar doğurabilir.
Üçüncüsü ise, kanunların yayımlandıkları tarihleri dikkate alarak oluşturulan kategorilerin, kendi içinde sıralandığı indekslerdir. Ülkemizde kanunlar numara ve isim verilerek yayımlanmakta olup, aradığımız kanun hangisi ise, onun tarih ve numarasını bilmek, bu tip indekslerden yararlanmayı daha da kolaylaştıracaktır. Ancak Kanunlarımız “birden başlayarak” üç kere numaralandırılmıştır:
Dolayısı ile “aynı isimde” birden fazla Kanuna rastlamak mümkün olduğu gibi, aynı numarada birden fazla kanuna rastlamak da mümkündür. Kanunları birbirlerinden nasıl ayıracağımıza ilişkin önerilerimizi ayrı bir yazıda aktaracağımızdan, bu konuya daha fazla değinmiyoruz.